به گزارش سرویس زنان «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ یکی از مواردی که در حوزه ی هویت جوامع می توان بدان پرداخت مسئله ی پوشش است. و امروزه مسئله ی نوع پوشش زنان در بسیاری از مناطق جهان با چالش هایی رو به رو شده است. در این گزارش که به مسئله پوشش بانوی شرقی و به طور ویژه ایرانی پرداخته خواهد شد در آغاز پرسش هایی مطرح شده و سپس برای یافتن برخی پاسخ ها تلاش خواهد شد. پرسش‌های اصلی از این قرار هستند: نخستین بار چه کسانی و به چه علت به این نتیجه رسیدند که پوششهای گوناگون زن شرقی -جامه هایی که بر اساس فرهنگ، جامعه، اقلیم و جغرافیای وی در طول هزاره ها شکل گرفته اند - سلب کننده ی آزادی وی اند؟
ارتباط دادن مسئله ی انواع گوناگون لباس هایی که در طول هزاره ها زن شرقی در آن زیسته و بالیده است با مفهوم آزادی از کجا سرچشمه می گیرد و چرا تصور می شود تغییر آن به طور خودکار منجر به آزادی می شود؟ و با فرض این که نوع پوشش زن شرقی را سرکوبگر و نیازمند اصلاحات بدانیم چه کسانی و چرا پوشش زن مدرن غربی را ایده آل و الگو قرار داده اند و بر پایه ی کدام معیارها؟ چرا پوشش زن غربی را متضمن آزادی مدنی می دانیم؟
در گزارش قبل از این پرونده اشاراتی به جاذبه‌های تاریخی پوشش زن ایرانی و همچنین مسئله حجاب و تصویر تحریف سازی شده غربی‌ها از مظاهر و هویت تمدن‌های استعمار شده در زمینه پوشش شد که در لینک روبرو می‌توانید مطالعه کنید ( جزئیات بیشتر)
در شماره دوم از این پرونده نیز به موضوع سناریوی های غرب برای وارونه جلوه دادن هویت زنان، تصویر سازی سیاسی از زن و همچنین انگیزه غرب برای مبارزه با حجاب اشاراتی شد که این بخش را نیز بوسیله لینک روبه رو می‌توانید مطالعه کنید.( جزئیات بیشتر)
ریشه‌های پوشش زنان در غرب
شرایط فرهنگی و اجتماعی زن غربی از زمانی که به عنوان کارگر ارزان قیمت در دوران سازندگی پس از جنگ جهانی از خانه بیرون کشیده شد تا به امروز به گونه ای پیش رفته است که وی را مجبور به برگزیدن گونه های خاصی از پوشش نموده است،
پوشش هایی که عمدتا به دلایل مختلف مورد پسند و تائید مرد اروپایی بوده اند. مسئله ی پوشش مورد نظر مردان برای بانوان را نباید در بستر کلیشه های ساده انگارانه ی رایج در جامعه بررسی کرد، اما باید دانست که این امر به طور کلی مسئله ای واقعی و قابل بررسی است. مثلا زن اروپایی ای که کارگر کارخانه باشد طبعا با لباسهای دست و پاگیر مرسوم که برای کارگری طراحی نشده اند نمی تواند کارگر پر بازدهی باشد، و این امر مورد پسند مرد صاحب کار نیست.
یا در مورد دیگری می توان به لباسهای طراحی شده برای ورزش بانوان در سده ی گذشته پرداخت. آدریان اسمیت در مقاله ی "آیا زنان ورزشکار لباسی متفاوت از لباس مردان برگزیده اند؟" می گوید:" به طور تاریخی ورزش توسط مردان غربی سفید پایه ریزی و مدیریت شد.آنها قوانین را پدید آوردند و قوانین تبعیض آمیز پوششی در ورزش حتی باعث شد که برخی از جوامع که به دلایلی مانند محافظه کاری یا قوانین دینی با این قوانین (پوشش ورزشی غربی) مخالف بودند از مشارکت در ورزش محروم شوند."
در همین مقاله نویسنده به پوشیدن شلوار جذب بدن تنیس باز فرانسوی سرنا ویلیامز به دلایل پزشکی در مسابقات تنیس سال 2018 اشاره کرده و می گوید چگونه امتناع وی از پوشین دامن کوتاه تنیس موجب برانگیخته شدن خشم عمومی علیه وی شده و کار تا آنجا پیش رفته که رئیس فدراسیون تنیس فرانسه در مصاحبه ای گفته است:" چنین چیزی پس از این قابل تحمل نخواهد بود.فرد باید به بازی و به مکان آن احترام بگذارد." و در نهایت پوشیدن یک نوع شلوار جذب بدن توسط سرنا :ولیلیامز که به نوشته ی مقاله ای در "بنیاد ملی زنان" پوشیدن آن هیچ قانون ورزشی ای را نشکسته بود موجب چنین عکس العمل منفی ای در سطح کلان شد.
اگر در مورد ورزشهای مشابه برای زن و مرد مانند تنیس و یا ژیمناستیک جامه ی زنان و مردان مقایسه شود خواهیم دید که لباس زن ژیمناستیک کار بدون شلوار و لباس مرد دارای شلوار است. زن تنیس باز می بایست دامنی که به شکل اغراق آمیزی کوتاه است را به تن کند تا با هر حرکت وی به کناری رود اما مرد تنیس باز با شلوارکی بلند در زمین ظاهر می شود. مسئله ی نگاه کالایی به بدن زن در غرب تنها یک شعار غرب ستیزانه نیست، و اتفاقا برای زن دغدغه مند غربی نیز موضوع با اهمیتی است.
نگاه به زن به عنوان کالای جنسی
برای نمونه در این زمینه می توان به موضوع شیر دادن به نوزاد در جوامع شرقی و غربی توجه کرد. در فرهنگ سنتی خاورمیانه و شمال آفریقا زن شرقی مسلمان در انظار عمومی به نوزاد خود شیر می دهد، البته تلاش می کند که تا جای ممکن بدنش دیده نشود اما شیر دادن به نوزاد در ملا عام به ویژه در خارج از شهرهای بزرگ مدرن غربی شده بسیار رایج بوده و هست. در حالی که زن غربی در ملا عام و انظار عمومی به نوزاد خود شیر نمی دهد، و اخیرا که در غرب زنان دغدغه ی آزادانه شیر دادن به نوزاد را پیدا کرده اند برای این کار کاور های شیردهی طراحی و وارد بازار شده اند.
فعالان حقوق زنان در غرب علت این امر را نگاه به بدن زن به عنوان کالای جنسی می دانند. زن غربی در حالت عادی می تواند لباسهایی که تنها بخشی از پستان وی را می پوشاند به تن کند و اصولا در قانون برخی کشورهای غربی تنها به پوشاندن نوک سینه تصریح شده است اما در هنگام شیر دادن به فرزند دارای ملاحظات محافظه کارانه ای است، زیرا دیده شدن بخشی خصوصی از بدن بدون انگیزه ی ارائه ی جنسی برای وی قابل تعریف نیست. در حالیکه زن شرقی عموما از چنین نگاهی توسط مردان مصون بوده است و بدن وی تنها کارکرد جنسی نداشته است.
این که زن غربی حتی در شرایط دشوار آب و هوایی مانند سرمای زیر صفر و یا گرمای سوزان خود را مکلف به پوشیدن جامه ی غیر متناسب با اقلیم میبیند موضوعیست که اگر القائات امپریالیزم به برتری نژادی و فرهنگی غرب وجود نداشت، بی گمان می بایست از نظر روانشناسانه مورد بررسی قرار می گرفت.
چه عامل یا عواملی موجب می شود که زن کانادایی در سرمای زیر صفر خود را موظف به پوشیدن دامن کوتاه کند؟ یا چه عاملی باعث می شود در سواحل اسپانیا و در معرض نور و گرمای سوزاننده و مضر برای بدن ساعتها و روزها حمام آفتاب گرفت؟ آیا این که زنان هندی در بندر گوا با همان لباسی که در خانه یا خیابان به تن دارند آبتنی میکنند و پوست خود را در معرض نور مستقیم آفتاب قرار نمی دهند از نظر فیزیولوژیک منطقی تر است یا ساعتها برهنگی در برابر نور مستقیم آفتاب؟ البته در این مورد باز میبایست به عکس العمل طبیعی انسان ها به اقلیمی که در آن می زیند توجه داشت، طبعا کسانی که بیشتر سال را از نور خورشید محرومند ترجیح می دهد در صورت دست دادن فرصت خود را در معرض نور قرار دهند، و کسانی که در مناطق پر آفتاب زندگی می کنند قاعدتا باید خود را از آن مصون بدارند.
باید در نظر داشت که پوشش زن شرقی (چه حجاب و چه پوشش زن شرقی غیر مسلمان که عمدتا چندان تفاوتی با حجاب اسلامی ندارد) توسط استعمارگر غربی چنان با موضوع عقب ماندگی و اسارت و تحقیر گره خورده است که زن شرقی برای نشان دادن چهره ای آزاد، آگاه و اندیشمند از خود و برای مقابله با نگاه تحقیر آمیز نظام جهانی (که عمدتا جهانی نبوده و بر اساس استعمار غربی و امپریالیزم شکل گرفته است) تصمیم به تغییر آن گرفته است.
این در حالیست که پوشش زن مدرن غربی خود در بستر تاریخ و فرهنگ مردسالارانه و کاپیتالیستی و برای تامین منافع اقتصادی و اجتماعی و جنسی مرد سفیدپوست شکل گرفته است، و اصولا نوع پوشش زنان در اصل و اساس تاریخی اش هیچ ارتباطی با آزادی های مدنی آنان نداشته است. آنچه گهگاه در برخی جوامع و خانواده ها چه در شرق و چه در غرب زن را محدود کرده و می کند شرایط فرهنگی و اجتماعی خاص آن مناطق و نوع نگاه جوامع مردسالار به زن بوده است و نه نوع پوشش وی.
در ایران، روند غربی شدن پوشاک از زمان قاجاریه آغاز شد. در این دوران و در دربار قاجار زنان با پوشش فرنگی آشنا شدند و از آن استفاده کردند، اما اولین جرقه های تغییر پوشاک ایرانی به اروپایی با انگیزه ی تشبه به فرنگیان در زمان عباس میرزا و تشکیل نظام (ارتش) آغاز شد.
روند فرنگی مآبی پوشاک
نکته ی جالب اینجاست که به گفته ی استفانی کرونین همان ارتش های فرنگی مآب در خاور میانه که زیر نظر افسران انگلیسی و روسی و فرانسوی تعلیم می دیدند در نهایت قادر به ایستادن در برابر قوای روس و انگلیس و فرانسه نبودند، و در طول قرن نوزدهم نیرومندترین گروههای مقاوم در برابر قوای نظامی غربی که گاه تا دهه ها برای نیروهای استعمارگر تهدید جدی محسوب می شدند گروههای نظامی غیر اروپایی مآبِ وابسته به نهادهای مذهبی (صوفیه) بودند. از این میان میتوان به جنبشهای ضد استعماری به رهبری رهبرانی مانند شیخ شامل داغستانی نقشبندی ،عبدالقادر الجزایری و شیخ محمد احمد سودانی رهبر فرقه ی سامانیه اشاره کرد.
در ایران روند فرنگی مآبی پوشاک که از دوران قاجاریه آغاز شده بود در نهایت و در سال ۱۳۰۷ خورشیدی منجر به پدید آمدن "قانون متحدالشکل نمودن البسه اتباع ایران در داخله مملکت" شد. این قانون شامل بانوان نمی شد و با این که در نگاه اول هدف آن متحد الشکل کردن و نظم دادن به ظاهر جامعه (مانند ظاهر نیروی نظامی) بود، اما در نهایت موجب رواج پوشش اروپایی در ایران شد.البته این قانون درباره ی علمای اسلام (و مذاهب دیگر) اجرا نمی شد و همین امر موجب شد که دست کم پوشاک شرقی/ایرانی در میان قشر روحانیت باقی بماند. از سوی دیگر برخی اقوام ایرانی مانند کردهای آذربایجان غربی نیز در برابر قانون متحد الشکل نمودن البسه اتباع ایران ایستادگی کردند.
محمدی در این باره می گوید: " مهمترین قیام‌های عشایری بر ضد قانون جدید در میان کردها، قشقایی‌ها و بختیاری‌ها روی داد؛ خصوصا قبایل کرد «منگور» و «مامش» در جنوب غربی دریاچه ارومیه، در پی ارعاب و تهدید نیروهای دولتی برای طرد لباس محلی و استعمال کلاه جدید پهلوی به مخالفت‌های گسترده دست زدند." نکته اینجاست که این قانون غربگرایانه پیش از کشف حجاب که در سال 1314 خورشیدی ابلاغ شده بود ابلاغ شد، و کشف حجاب دنباله ی این روند غربی سازی جامعه بود. آثار این قانون امروزه و در ایران دوران جمهوری اسلامی نیز دیده می شود. امروزه نیز برخی اقوام محلی که تن به آن قانون ندادند و همچنین روحانیت مسلمان و غیر مسلمان هنوز ملبس به جامه ی غربی نشده اند.
راهبرد جمهوری اسلامی، دست کم تا امروز حفظ پوشش ایرانی/شرقی بانوی ایرانی بوده است و این موضوع به وضوح در راستای اهداف ضد استعماری و ضد امپریالیستی جمهوری اسلامی ایران تعریف می شود. حد و حدود حجاب شرعی بر کسی پوشیده نیست اما حاکمیت ایران تا کنون اجباری در رعایت حجاب شرعی قائل نشده، هر چند به عنوان حکومت اسلامی بی گمان آن را مد نظر داشته است. ایده آل پوشش زن ایرانی از نظر حکومت اسلامی حجاب شرعیست، اما راهبرد فعلی تقابل با نفوذ امپریالیزم در فرهنگ پوشش ایرانیست.
شاید آگاه کردن بانوی ایرانی از نگاه ابزاری استعمار و امپریالیزم به زن شرقی به عنوان یکی از عوامل نفوذ در منطقه و نیز آگاه کردن وی از تاریخ پوشش در خاورمیانه/شرق بتواند به تصمیم زن ایرانی در انتخاب نوع پوشش کمک کند. بانوی ایرانی حق دارد بداند که چرا و چگونه به صورت کاملا غیر واقعی پوشش وی را سالب آزادی های مدنی اش معرفی می کنند. وی نیاز دارد ریشه های استعماری و نژادپرستانه ی احساس تنفر از پوشش تاریخی و فرهنگی خود را دریابد.
دکتر آزاده احسانی؛ دکتری ادیان دانشگاه کنکوردیا مونترال
